Η ιστορία και ο χαρακτήρας της γυναίκας ντετέκτιβ στη λογοτεχνία, τον κινηματογράφο και την τηλεόραση
Μου αρέσει η μυθοπλασία αστυνομικού μυστηρίου. Μια αστυνομική μυθοπλασία ακολουθεί πάντα την γραμμή: Αρχή – Μέση – Τέλος. Και κάπου εκεί μέσα αναπτύσσεται ένας γρίφος. Τότε ο συγγραφέας με προσκαλεί, ως αναγνώστη, να λύσω αυτό τον γρίφο μαζί με τον ντετέκτιβ, σταδιακά και όσο ξετυλίγεται η πλοκή. Ο ερευνητής χαρακτήρας της ιστορίας με τον οποίο προσπαθώ να ταυτιστώ, είναι συνήθως ένας σκληροτράχηλος ντετέκτιβ, παραβατικός εντός ορίων, έξυπνος, ετοιμόλογος, που καταφέρνει πάντοτε (ασχέτως με την δική του εμφάνιση) να γοητεύει σαγηνευτικές γυναίκες.
Ο ρόλος της γυναίκας περιορίζεται στο θύμα, στην «μοιραία» γυναίκα (femme fatal) ή, στην καλύτερη περίπτωση, στη βοηθό του πρωταγωνιστή.
Αυτό το μοτίβο ακολουθούν τα περισσότερα αστυνομικά μυθιστορήματα. Υπάρχουν όμως και μυθιστορήματα – με μεγάλη άνοδο τα τελευταία χρόνια – όπου στη θέση αυτού του ερευνητή βρίσκεται μία γυναίκα. Και τότε όλα αλλάζουν.
… ΜΟΛΙΣ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΤΗΚΕΣ
“Ο Γιώργος Λάμπρος κάνει σίγουρα μία εντυπωσιακή είσοδο στο χώρο της αστυνομικής μυθοπλασίας, συνδιάζοντας αριστοτεχνικά σε αυτή τη συλλογή τις περισσότερες κατηγορίες της λογοτεχνίας μυστηρίου.”
Οι πρώτες γυναίκες ντετέκτιβ στη μυθοπλασία
Το «The Female Detective» από τον Andrew Forrester (πραγματικό όνομα: James Redding Ware, 1832 – 1909) κυκλοφόρησε το 1864. Ήταν το πρώτο από μία σειρά μυθιστορημάτων με ηρωίδα την κυρία Gladden, μια μυστική πράκτορα της αστυνομίας.
Η ανάπτυξη όμως του χαρακτήρα της ήταν τόσο ρηχή, επιφανειακή και αδιάφορη που πολλοί είναι αυτοί που αρνούνται να δώσουν στη Miss Gladden τον χαρακτηρισμό της πρώτης λογοτεχνικής γυναίκας ντετέκτιβ.
Ο William Stephens Hayward (1835 – 1870) με το «Revelations of a lady detective» ακολουθεί λίγο αργότερα. Εδώ η 40χρονη πρωταγωνίστρια κυρία Paschal, καπνίζει, έχει δικό της περίστροφο και… πετάει το κρινολίνι της για να κατέβει στον υπόνομο!
Το βιβλίο κυκλοφόρησε σε «yellowback» όπου στο εξώφυλλο μια όμορφα ντυμένη κυρία καπνίζει και ταυτόχρονα σηκώνει τη φούστα της για να αποκαλύψει τους αστραγάλους της.
Αυτή η σκανδαλώδης για την εποχή εικόνα προφανώς είχε σκοπό να δελεάσει τους αναγνώστες να αγοράσουν το βιβλίο με το σκεπτικό ότι «το σεξ πουλάει».
Πληροφορία: «Yellowback» λέγονταν τα χαμηλού κόστους εκτύπωσης βιβλία όπου πήραν το όνομά τους από τα γυαλιστερά εξώφυλλά τους με τα έντονο κίτρινο περίγραμμα. Αναπτύχθηκαν στη δεκαετία του 1840 στην Αγγλία με σκοπό να συναγωνιστούν τα «penny dreadful», φτηνά βιβλία της εποχής. Ένα yellowback βιβλίο μπορούσε κάποιος να το αγοράσει με μόλις 6 πένες, όταν ένα συνηθισμένο σκληρόδετο βιβλίο κόστιζε 10 στερλίνες. Τα yellowbacks πωλούνταν συνήθως στους σιδηροδρομικούς σταθμούς προσφέροντας έναν οικονομικό τρόπο να περάσει ο ταξιδιώτης το πολύωρο ταξίδι του.
Δυστυχώς, επειδή η κατασκευή ήταν τόσο φτηνή, ελάχιστα από αυτά έχουν διασωθεί. Παρόλα αυτά, στη Βρετανική Βιβλιοθήκη υπάρχει μία κόπια του «Revelations of a lady detective».
Η Αμερικανίδα Anna Katherine Green (11.11.1846 – 11.04.1935) θεωρείται η «μητέρα του αστυνομικού μυθιστορήματος», καθώς ήταν η πρώτη γυναίκα συγγραφέας αστυνομικού. Στο πρώτο της βιβλίο «The Leavenworth Case: A Lawyer’s story» το 1878, πρωταγωνιστεί ο ντετέκτιβ Ebenezer Gryce όπου τον βοηθά η αδιάκριτη κοσμοθεάτρια Amelia Butterworth. Παράλληλα εμφανίζεται και μια γυναίκα ντετέκτιβ η Violet Strange.
Αξίζει να σημειωθεί ότι παρότι η συγγραφέας Anna Katherine Green θεωρούνταν μια προοδευτική γυναίκα για την εποχή της, δεν ενέκρινε πολλές από τις φεμινίστριες συγχρόνους της και ήταν αντίθετη στο δικαίωμα ψήφου των γυναικών.
Η μετάβαση από τον άντρα στη γυναίκα ντετέκτιβ
Ο λόγος που για τόσα χρόνια κυριαρχούσε το αρσενικό φύλο στο ρόλο του ντετέκτιβ είναι πολύ απλός. Τα αστυνομικά έργα που γράφτηκαν με ήρωα γυναίκα ντετέκτιβ δεν ήταν ιδιαίτερα δημοφιλή στους άντρες, που αποτελούσε και το μεγαλύτερο ποσοστό του αναγνωστικού κοινού αυτού του είδους.
Έτσι, ακόμη και οι γυναίκες συγγραφείς αστυνομικού, τις περισσότερες φορές επέλεγαν άντρα ντετέκτιβ στα βιβλία τους. Ακόμη και η Agatha Christie που έγραψε το πρώτο της αστυνομικό μυθιστόρημα το 1920, χρειάστηκε να περάσουν 10 ολόκληρα χρόνια για να γράψει το 1930 για την Miss Marple.
Όμως οι καιροί αλλάζουν. Οι γυναίκες απέκτησαν το δικαίωμα ψήφου, ενώ κατά τους δύο Παγκοσμίους Πολέμους βγήκαν έξω από το σπίτι και εργάστηκαν ως νοσοκόμες, δακτυλογράφοι ή υπάλληλοι γραφείου. Σταδιακά δε, τοποθετήθηκαν σε παραδοσιακά αντρικούς τομείς της οικονομίας.
Το σύγχρονο αστυνομικό μυθιστόρημα που πέραν από τη δικαιοσύνη και το νόμο είχε πλέον προσθέσει και έντονο κοινωνικό σχολιασμό στον πυρήνα του, δεν μπορούσε να παραμένει στο παλιό και ξεπερασμένο status σε ότι αφορά τη νέα θέση της γυναίκας. Έτσι, η μόδα της αλλαγής ήρθε και στις γυναίκες ντετέκτιβ και οι εκδότες αποφάσισαν να ασχοληθούν και με το γυναικείο αναγνωστικό κοινό.
Ο χαρακτήρας της γυναίκας ντετέκτιβ
Η γυναίκα ντετέκτιβ στη μυθοπλασία αντιμετωπίζει τον αχαλίνωτο σεξισμό, υποτιμάται, παρενοχλείται. Για να μπορέσει να αντιμετωπίσει αυτές τις δύσκολες συνθήκες, αναγκάζεται και χρησιμοποιεί στοιχεία και από τα δύο φύλα. Είναι σκληρή και ταυτόχρονα ευαίσθητη, έξυπνη και διορατική, σοβαρή και προκλητική. Είναι μορφωμένη και χρησιμοποιεί μια διαφορετική ευαισθησία στη δουλειά της, λύνοντας προβλήματα με τρόπους που ένας άντρας δεν θα μπορούσε ποτέ.
Ως γυναίκα μπορεί εύκολα να αναλάβει το ρόλο της υπηρέτριας, της γκουβερνάντας ή της νοσοκόμας και να γίνεται σχεδόν αόρατη στους ανθρώπους που ερευνά.
Τι αρέσει στους αναγνώστες σε μια γυναίκα ντετέκτιβ
Ο Βρετανός συγγραφέας Alexander McCall Smith (24.08.1948 -) το 1998 κυκλοφόρησε το «The No.1 Ladies’ Detective Agency», το πρώτο από τα τρία βιβλία της σειράς με πρωταγωνίστρια την ντετέκτιβ Precious Ramotswe.
Στην ερώτηση γιατί επέλεξε γυναίκα στο ρόλο του ντετέκτιβ, απάντησε:
«Αν ήταν άντρας, η συζήτηση θα ήταν λιγότερο ενδιαφέρουσα… λιγότερο προσωπική, λιγότερο υποκειμενική και λιγότερο συναισθηματικά συναρπαστική».
Η ίδια η Miss Gladden στο «The Female Detective» του Andrew Forrester αναφέρει στον αναγνώστη ότι οι γυναίκες θα μιλήσουν σε μια άλλη γυναίκα πολύ πιο εύκολα από ό,τι σε έναν άντρα και ότι ξέρει ότι μέσα σε λίγες ώρες από τη στιγμή που θα γίνει γνωριμία με μια γυναίκα, θα ακούσει όλα τα χρήσιμα τοπικά κουτσομπολιά.
Οι γυναίκα ντετέκτιβ στο Παραδοσιακό και στο Σκληρό αστυνομικό μυθιστόρημα
Οι ιστορίες μυστηρίου χωρίζονται, βασικά, σε δύο τύπους:
Το «άνετο» ή «παραδοσιακό» μυστήριο («cozy» ή «traditional» mystery) και το «σκληρό» («hard-boiled» ή «PI») μυστήριο.
Από εκεί και πέρα υπάρχουν πολλές υποκατηγορίες.
Το παραδοσιακό μυστήριο είναι ένα μυθιστόρημα κυρίως σχέσεων και συμπεριφορών, με μια αύρα εγκλήματος. Διαδραματίζεται σε ένα κλειστό σκηνικό, περιέχει ελάχιστη βία και ένα καλό παζλ που πρέπει να λυθεί.
Το σκληρό αστυνομικό μυστήριο έχει βία και πολλή δράση, αλλά κυρίως περιέχει μια ασυμβίβαστα σκληρή κοσμοθεωρία και καταλήγει σε μια πικρή νίκη. Ο πρωταγωνιστής προσπαθεί να παραμείνει αδιάφθορος σε έναν διεφθαρμένο κόσμο.
Αρχικά οι γυναίκες συγγραφείς αστυνομικού έγραφαν μόνο cozies μυστήρια. Αντίστοιχα και οι ηρωίδες ντετέκτιβ, ξεκίνησαν μέσα από cozy μυθιστορήματα αλλά τώρα τις συναντούμε σε όλη τη γκάμα του αστυνομικού έργου.
Η σύγχρονη γυναίκα πρωταγωνίστρια έχει ανθρώπινες αδυναμίες, ζει συναισθηματικά δράματα και διαβρώνεται με την καθημερινή τριβή της στην κοινωνία. Μέσα από αυτές της τις εμπειρίες αλλάζει και εξελίσσεται, σε αντίθεση με την cozy Miss Marple που δεν γερνά και δεν μαθαίνει ποτέ.
Οι τέσσερις κατηγορίες γυναικών ντετέκτιβ
Η ερασιτέχνης ντετέκτιβ
Γυναίκα μη επαγγελματίας που όμως λόγω της εξυπνάδας της, των γνώσεων και άλλων πολλών χαρισμάτων, κατορθώνει και επιλύει το μυστήριο. Αυτή η γυναίκα συνήθως περνά απαρατήρητη από τον δολοφόνο και δεν της δίνει καμία σημασία.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η Βρετανίδα Miss Marple (Jane Marple) της Agatha Christie.
Η ιδιωτική ντετέκτιβ
Οι μυθοπλαστικοί ντετέκτιβ, είτε πρόκειται για άντρες είτε για γυναίκες, χωρίζονται σε τέσσερις κατηγορίες, ανάλογα με το επάγγελμα τους:
Εργάζεται ως ανεξάρτητη ντετέκτιβ ενώ μπορεί να διατηρεί και δικό της Γραφείο Ιδιωτικών Ερευνών. Αν και στο παρελθόν έχει παρουσιάσει μεγάλες επιτυχίες σε διάφορες δύσκολες υποθέσεις, οι άντρες υποψήφιοι πελάτες εξακολουθούν και είναι επιφυλακτικοί απέναντί της εξαιτίας του φύλου της. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η Αυστραλή Miss Fisher (Phryne Fisher) της Kerry Greenwood.
Η επιστήμων ντετέκτιβ
Πρόκειται για μορφωμένη γυναίκα που εργάζεται σε κάποιον επιστημονικό κλάδο παρεμφερή με την εγκληματολογία: εγκληματολόγος, ιατροδικαστής, ανθρωπολόγος, κοκ.
Ευφυέστατη, δυναμική, αποφασιστική και σκληρά εργαζόμενη, τις περισσότερες φορές η προσωπική της ζωή παρουσιάζει σοβαρά προβλήματα.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η Ιταλικής καταγωγής Kay Scarpetta της Patricia Cornwell.
Η επαγγελματίας αστυνομικός ντετέκτιβ
Συχνά κόρη αστυνομικού η ίδια, ακολούθησε τα χνάρια του πατέρα της στο Σώμα και προσπαθεί να επιβιώσει και να αναδειχθεί σε ένα ανδροκρατούμενο επάγγελμα. Σκληρή, καταπιεστική απέναντι στους υφιστάμενούς της, αλλά πολύ εργατική και αποτελεσματική. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η Βρετανίδα Vera Stanhope της Ann Cleeves,
Το επάγγελμα της ερασιτέχνιδας ντετέκτιβ
Τις περισσότερες φορές, ο ήρωας ντετέκτιβ – είτε πρόκειται για άντρα είτε για γυναίκα – είναι ένας αστυνομικός σε κάποιο τμήμα, μυστικός αστυνομικός (undercover), επιθεωρητής, σερίφης, criminal profiler, πράκτορας του FBI ή της CIA ή ιδιωτικός ντετέκτιβ.
Ας δούμε όμως κάποια άλλα επαγγέλματα που αποφάσισαν οι συγγραφείς να δώσουν στις ηρωίδες ντετέκτιβ τους:
(τα επαγγέλματα παραθέτονται αλφαβητικά, αναφέρεται ένα παράδειγμα ηρωίδας και ακολουθεί το όνομα του/της συγγραφέα):
Αγρότισσα: Stella Crown (της Judy Clemens).
Αεροσυνοδός: Vicki Barr (των Helen Wells και Julie Campbell Tatham). Αισθητικός – προϊόντα ομορφιάς: Bubbles Yablonsky (της Sarah Strohmeyer).
Ανθοπωλείο (ιδιοκτήτρια): Abby Knight (της Kate Collins).
Αντικέρ: Doran Fairweather (της Mollie Hardwick).
Αρτοποιός: Elizabeth Tucker (της Janet Evanovich).
Αρχαιολόγος: Lara Croft (των Core Design).
Ασφαλίστρια: Gemma Lincoln (της Gabriella Lord).
Βιβλιοθηκάριος: Gladys Gold (της Rita Lakin).
Βιβλιοπώλης: Dido Hoare (της Marianne Macdonald).
Βιογράφος: Erica Falck (της Camilla Lackberg).
Βοτανολόγος: Susanna, Lady Appleton (της Kathy Lynn Emerson).
Γεωλόγος: Emily Hanson (της Sarah Andrews).
Γκουβερνάντα: Maud Silver (της Patricia Wentworth).
Γραμματέας: Faye Quick (της Sandra Scooppettone).
Δασκάλα: Melanie Travis (της Laurien Berenson).
Δασοφύλακας: Anna Pigeon (της Nevada Barr).
Δημοσιογράφος: Verity Browne (του David Robers).
Διευθύντρια Ορχήστρας: Jenny Cain (της Nancy Pickard).
Δικηγόρος: Friday Barnes (της Tess Collins).
Διοργανώτρια γάμων: Piper Donovan (της Mary Jane Clark).
Εισαγγελέας: Alexandra Cooper (της Linda Fairstein).
Εκπαιδεύτρια κυνηγόσκυλων: Jo Beth Sidden (της Virginia Lanier). Επιμελήτρια μουσείου λαϊκής τέχνης: Benni Harper (της Earlene Fowler). Εστιατόριο (ιδιοκτήτρια): Magdalena Yoder (της Tamar Myers).
Ζαχαροπλαστείο (ιδιοκτήτρια): Corina Chapman (της Kerry Greenwood).
Ηθοποιός: Bella James (της Alexis Koetting).
Νοσοκόμα: Hilda Adams (της Mary Roberts Rinehart), Cherry Ames (της Helen Wells).
Ρεπόρτερ σε εφημερίδα: Laura Ackroyd (της Patricia Hall). Τραγουδίστρια όπερας: Irene Adler (του Arthur Conan Doyle & της Carole Nelson Douglas).
Ιστορικός: Vicky Bliss (της Barbara Mertz).
Καθαρίστρια: Lily Bard (της Charlaine Harris).
Καθηγήτρια αγγλικών : Beth Austen (των Mark Twain, George Eliot και Charles Dickens).
Κληρικός: Callie Anson (της Kate Charles).
Κριτικός τροφίμων: Angela Amalfi, (της Joanne Pence).
Κυνηγός βρυκολάκων: Anite Blake (της Laurell K.Hamilton)
Κυνηγός επικηρυγμένων: Stephanie Plum (της Janet Evanovich).
Λωποδίτισσα: Constance Dunlap (του Arthur B. Reeve).
Μαθήτρια: Mary Louise Burrows (του L. Frank Baum).
Μανεκέν: Lillian Rose (της Katherine Woodfine).
Μοναχή: αδελφή Fidelma (του Peter Tremayne).
Νοικοκυρά: Jane Bee (του C.C. Benison).
Ξενοδόχος: Lily Brewster (της Jill Churchill).
Οικονόμος: Mrs Jeffries (της Emily Brightwell).
Ορειβάτης (& Δικαστής): Melinda Pink (της Gwen Moffat).
Πρωταθλήτρια δρομέας έλκηθρου σκύλων στην Αλάσκα: Jessie Arnold (της Sue Henry).
«Πρώτη Κυρία» (μελλοντική): Abigail Adams, (της Barbara Hambly).
Σκηνοθέτης: Ellie Foreman (της Libby Fischer Hellmann).
Σκλάβα στην αρχαία Ρώμη: Flavia Nubia (της Caroline Lawrence). «Σουφραζέτα»: Nell Bray (της Gillian Linscott).
Στρατιωτικός: Laura Caxton (του David Wellington).
Στρίπερ: Gypsy Rose Lee (του Graig Rice).
Συγγραφέας: CeCe Caruso (της Susan Kandel).
Σύμβουλος Δημοσίων Σχέσεων: Temple Barr (της Carole Nelson). Σχεδιάστρια εσωτερικών χώρων: Cissy Huntington (της Sherri Leigh). Σωματοφύλακας: Sally Kimball (του Donald J. Sobol).
Τηλεοπτικός παραγωγός: Sonya Iverson (της Elsa Klensch).
Τραγουδίστρια: Jana Da Silva (της K.K.Beck).
Φοιτήτρια: Puck Ekstedt (του Dagmar Lange).
Φωτογράφος: Kate O’Donnell (της Patricia Hall).
Χάκερ Η/Υ: Lisbeth Salander (του Stieg Larsson).
Χορεύτρια: Eliza Blake (της Lisa Fernow), Sandra Carpenter (του Leo Rosten).
Ψυχίατρος: Jo Beckett (της Meg Gardiner).
Ψυχολόγος: Siri Bergman (της Camilla Grebe).
Το ταμπού του φύλου
Το αστυνομικό μυθιστόρημα έχει μια μακρά ιστορία ομοφοβικής γλώσσας στις σελίδες του. Ένας αυστηρός κανόνας που ίσχυε μέχρι και τη δεκαετία του 1960 για τον ντετέκτιβ ήταν ότι έπρεπε να είναι ετεροφυλόφιλος.
Το συγκεκριμένο ταμπού έσπασε για πρώτη φορά το 1961, όταν ο Lou Rand κυκλοφόρησε το «The Gay detective» (δημοσιευμένο και ως «Rough Trade») με πρωταγωνιστή τον νεαρό ομοφυλόφιλο ντετέκτιβ Morely.
Σε ότι αφορά τις γυναίκες ντετέκτιβ έπρεπε να περάσουν κι άλλα χρόνια μέχρι να βρεθεί το 1977 η Mary F. Beal και να γράψει το «Angel Dance» με πρωταγωνίστρια την Λατίνα λεσβία δημοσιογράφο Kat Guerrera.
Από τη δεκαετία του 1980 και μετά σημειώθηκε άνοδος στην αστυνομική λογοτεχνία με ήρωες ομοφυλόφιλους όπου μέσα από την αστυνομική πλοκή εξετάζονταν και οι επιρροές του φύλου και της σεξουαλικότητας στο πλαίσιο της σύγχρονης κοινωνίας και της δικαιοσύνης.
Ενδεικτικά:
Ομοφυλόφιλες ντετέκτιβ:
Η αστυνομικός ντετέκτιβ Kate Delafield, της Katherine V. Forrest (σειρά μυθιστορημάτων από το 1984).
Η ταξιδιωτικός πράκτορας Stone McTavish, της Sarah Dreher (σειρά μυθιστορημάτων 1985 – 1997)
Η Επιθεωρήτρια Carol Ashton, της Claire McNab (σειρά μυθιστορημάτων 1988 – 2017).
Η ιδιοκτήτρια εστιατορίου Jane Lawless, της Ellen Hart (σειρά μυθιστορημάτων από το 1989).
Η επιχειρηματίας Virginia Kelly, της Nikki Baker (σειρά μυθιστορημάτων από το 1992).
Η Νορβηγίδα αστυνομικός επιθεωρητής Hanne Wilhemsen, της Anne Holt (σειρά μυθιστορημάτων από το 1993)
Η Δόκιμος αστυνομικός Abby, της Catherine Lewis (1996)
Η ρεπόρτερ Mimi Patterson, της Penny Mickelbury (σειρά από το 2017)
Αλλά και:
Η trans κομμώτρια Bobbi Logan της Renee James.
Η αμφιφυλόφιλη ντετέκτιβ Roza Diaz στην τηλεοπτική σειρά «Brooklyn 99».
Επίλογος
Η αλήθεια είναι ότι ακόμη και σήμερα, δεν είναι λίγοι οι άντρες που αρνούνται να επιλέξουν ένα μυθιστόρημα με ηρωίδα γυναίκα ντετέκτιβ, όπως άλλωστε απορρίπτουν και τις γυναίκες συγγραφείς.
Ευτυχώς, οι περισσότεροι αναγνώστες απλώς επιλέγουν να απολαύσουν ένα καλό μυστήριο ανεξάρτητα από το φύλο του συγγραφέα ή του πρωταγωνιστή.
Διάσημες τηλεοπτικές ντετέκτιβς
Το πορτραίτο της γυναίκας ντετέκτιβ θα ολοκληρωθεί σε επόμενο άρθρο με την παρουσίαση των πιο διάσημων θηλυκών Σέρλοκ Χολμς, έτσι όπως τις γνωρίσαμε μέσα από τα μυθιστορήματα, τον κινηματογράφο και τις τηλεοπτικές σειρές.
ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΑΜΠΡΟΣ
Πηγές: cosmosclub.org (1999), crimefictionlover.com (21.09.2013), eglima.wordpress.com (18&25.10.2014), criminalelement.com (18.05.2017), theguardian.com (26.07.2017), crimereads.com (08.07.2020), grin.com, lucyworsley.com, novelsuspects.com, readersdigest.co.uk, crimereads.com, crimefictionclubgr.wordpress.com, dspace.wlu.edu, en.wikipedia.org,
Βιβλίο: «Sherlock’s Sisters – The British female detective», του Joseph A. Kestner, εκδόσεις Ashgate, 2003
Βιβλίο: «The Female Detective», του Andrew Forrester (ψευδώνυμο του James Redding Ware), εκδόσεις British Library, 2012
Βιβλίο: «Kiss the Blood of my hands: on classic film noir», του Robert Mikklitsch, εκδόσεις University of Illinois Press, 2014
Εξαιρετικό άρθρο !! Αγαπώ γυναίκες ηρωίδες. Και λατρεύω την Ελεν Γκρέις
Ακριβέστατο
Εξαιρετικό άρθρο, περιμένω και τη συνέχεια, ευχαριστώ!
Πολύ ωραία, πρωτότυπη και ενδιαφέρουσα μελέτη!!!!